Her bir çay türü kendine özgü hasat ve işleme yöntemleriyle farklı özelliklere sahip olur. Çay işleme yöntemleri, yüzlerce yıllık geçmişe sahiptir. Dünyadaki çay çeşitleri yetişme koşullarına ve işleme yöntemine göre 6 ana kategoriye ayrılır;
Siyah çay
Yeşil çay
Beyaz çay
Oolong çayı
Puerh çay
Mor çay
Türkiye çay yetiştiriciliğinin tarihi 1917 yılına kadar uzanır. Günümüzde Türkiye’deki çaylık alanların %65’i Rize’de yer alır. Türkiye’de yetiştirilen çay çeşitleri siyah çay, yeşil çay ve beyaz çaydır. Türkiye’nin yabancı çay çeşitleri ithal ettiği ülkeler ise Sri Lanka, Hindistan, Kenya, İran, Vietnam, Hollanda ve Endonezya’dır. 60 farklı ülkeye de çay ihracatı yapılmaktadır.
Türk çayı olarak bilinen siyah çay çeşitleri Doğu Karadeniz kıyılarında yetişir. Türkiye çay tüketimi açısından dünyada ilk sıralarda yer alır. 2004 yılında tüm dünyada, kişi başına 2,5 kg çay tüketimi ile çay tüketim sıralamasında birinci olmuştur. Günümüzde dünya üzerinde hem verdiği lezzet hem de çabuk hazırlanması sayesinde poşet çay çeşitleri de sıklıkla tercih edilir.
Sudan sonra dünyada en çok tüketilen içecek çeşidi olan çay, Camellia sinensis olarak bilinen çay bitkisinden elde edilir. Çaylar; bitkinin hasat ve işleme yöntemlerine göre farklı aroma, lezzet, içim ve içeriğe sahip olur. Camellia sinensis bitkisi, tropikal ve subtropikal iklimlerde yetişen ve yaprak dökmeyen çalı şeklinde bir bitkidir. Bu bitkiden çay çeşitleri yapmaya uygun yaprakların yetişmesi 3 yıl sürer.
Çay bitkileri en büyük Assam, orta boy Kamboçyalı ve en küçük boy Çin tipi olarak üç guruba ayrılır. Çay yaprakları hasat edilirken genellikle elle toplanır. Çaylardaki aroma, renk ve lezzet farkı çay yapraklarının hasattan sonra işleniş şeklinde bağlı olarak değişiklik gösterir. Yapraklar istenilen çay çeşidine göre soldurulabilir, kurutulabilir, oksitlenebilir, fırınlanabilir ve şekillendirilebilir. Örneğin; yeşil ve beyaz çay yaprakları güneşte kurutulur, tavada veya buharda pişirilir. Oolong çayı ve siyah çay gibi sağlam, daha koyu çay çeşitleri bir oksidasyon işlemiyle elde edilir. Beyaz çaylar, herhangi bir makine kullanılmadan tamamen elle yapılır. Yeşil çay yaprakları ise hasattan hemen sonra tavada veya buharda kurutulur. Pu-erh çayı kaliteli şaraplara benzeyen, sonradan fermente edilerek üretilen bir çay çeşididir.
Geleneksel yöntemde çay yaprakları soldurma, yuvarlama, oksidasyon ve kurutmayı içeren 4 aşamalı işlem sürecinden geçer. Her aşama, daha koyu orijinal çay çeşitleri üretilmesinde etkili olur. Doğal çay çeşitleri ya da organik çay olarak da adlandırılan çaylar elle hasat edilir ve tüm üretim aşamaları doğal yöntemlerle gerçekleştirilir.
Siyah çay, kafein olarak nispeten daha yüksek içeriğe sahip olur. Bir fincan siyah çay, bir fincan kahvenin yaklaşık yarısı kadar kafein içerir. Koyu ve bakırımsı renk tonlarına sahip olan siyah çaylar, diğer çay türlerinden daha güçlü bir lezzet sunar. Siyah çayın ana vatanı Hindistan ve Çin’dir. Üretim şekline göre siyah çay türleri farklı lezzetler ve içim standartları sağlar. Hasat edildikten sonra soldurma ve ezme yöntemiyle elde edilebilir ya da CTC olarak bilinen yöntemle daha küçük parçalara ayrılarak üretilebilir.
Hasat sonrası üretim işlemlerine göre siyah çay kalitesi ve özellikleri değişir. Siyah çaylar oksidasyon yöntemiyle üretilir. İçindeki enzimlerin oksijenle reaksiyona girmesi için yapraklar soldurulur ve sarılır. Bu işlem sayesinde çay yaprakları daha koyu hale gelir ve daha güçlü tatlara sahip olur.
Siyah çay çeşitleri antioksidan açısından zengin olduğunsan sağlığa da faydaları bulunur. Yumuşak ya da sert içimli seçenekleri değerlendirilebilir. Kokulu çay çeşitleri de vardır. Bergamot aromalı siyah çay gibi aromalı çaylar oldukça popülerdir. Demleme olarak ya da bardak poşet çaylar olarak siyah çay tercihleri yapılabilir.
Altı ana çay kategorisi dışında bir de bitki çayları vardır. Bitki çayları çok çeşitli seçenekler sunar. Bitki çay çeşitleri arasında sağlık açısından farklı yararları olan çay seçenekleri bulunur. Papatya çayı, ıhlamur çayı, melisa çayı veya ekinazya çayı gibi şifalı bitki çaylarının faydaları da farklıdır. Örneğin; papatya çayı sakinleştirir, ekinazya çayı soğuk algınlığına iyi gelir.
Bitkisel karışım olarak sunulan zayıflama çay çeşitleri de vardır. Bağışıklık sistemini güçlendiren kuşburnu veya zencefil çayı gibi çaylar yaşam kalitesini artırabilir. Doğadan bitki çay çeşitleri, alternatif faydalı çay seçenekleri sunar. Bitki çayları gibi meyveli çay çeşitleri de son zamanlarda oldukça popülerdir. İçeriklere göre size iyi gelecek bitki çaylarını Lipton çay çeşitleri arasında da bulabilirsiniz.
Asıl olarak çay çeşitleri 6 ana kategoride toplanır. Camellia sinensis olarak bilinen çay bitkisinden elde edilen Siyah çay, yeşil çay, beyaz çay, oolong çayı, pu-erh çayı ve mor çay başlıca çay çeşitleridir. Şimdi bunlara kısaca bir göz atalım!
Oksidasyon yöntemiyle üretilen siyah çay hasat sonrası işleme aşamasında farklılaşır. Çay yapraklarındaki enzimlerin oksijenle reaksiyona girmesini sağlayan oksidasyon işlemi çeşitli yöntemlerle yapılabilir. Siyah çaylar daha yüksek kafein içerir, daha koyu renkli ve daha güçlü tatlara sahip olur. Siyah çaylar arasında Çaykur çay çeşitleri tüm dünyada tanınan, kaliteli çay çeşitleri arasında yer alır.
Sağlığa sayısız faydasıyla tavsiye edilen yeşil çay, yaprakların güneşte, tavada ya da buharda kurutulmasıyla elde edilir. Oksidasyon işlemi uygulanmayan yeşil çay açık renkte ve yumuşak içimlidir. Japon çay çeşitleri arasında oldukça farklı yeşil çay alternatifleri bulunur. Yeşil çayda bulunan biyoaktif bileşenler anti-kanserojen etkilere sahiptir. Yağ yakımına da yardımcı olan yeşil çay, en sağlıklı çay seçenekleri arasında ilk sıralarda yer alır.
Kısmen oksitlenmiş bir çay çeşidi olan oolong çay; siyah ve yeşil çay seçenekleri arasında bir yerde sayılır. Uçuk sarıdan, kehribar rengine kadar farklı renk tonlarında olabilir. Çin ve Tayvan’da yetiştirilen özel çay bitkilerinden elde edilir. Özel lezzeti ve aroması olan çaylardan birisidir. Güçlü antioksidan etkisiyle sağlığa birçok fayda sağlar. Bu çayın bazı özel türleri vardır. Milk Oolong çayı Tayvan’ın meşhur kaliteli çayı olarak bilinir.
Minimal düzeyde işlenen çok hassas bir çay olan beyaz çay, çay bitkisinin ilk uçlarından ve tomurcuklarından, yapraklar açılmadan önce hasat edilir. Özellikle Çin’in Fujian bölgesinde üretilen beyaz çay çeşitleri yüksek kaliteli beyaz çay olarak popülerdir. Beyaz çay karakteristik olarak narin ve özel bir çaydır.
Karakter olarak siyah çaya benzeyen Pü-erh çayı, kısmen fermente edilerek üretilir. Yapraklar hasat edilir, buğulanır ardından şekillendirilir ve kurutulur. Yaklaşın 3 yıl eskitilen bu çay oldukça özel bir lezzete sahiptir.